مروری بر مستندهای ترور|از ماجرای "سازمان" و "آقای دادستان" تا ترور دانشمندان هسته‌ای

مستندهای ترور همواره یکی از سوژه‌های جذاب برای فیلمسازان و مخاطبان بوده است؛ فیلمسازان با پرداخت به این موضوعات رسالت خود را در مستندسازی از سوژه‌های مهم پیش برده و مخاطبان نیز با دیدن این‌گونه از مستندها، از جزئیات حادثه‌ای واقعی باخبر شد‌ه‌اند. البته این سوژه از چند جهت قابل پرداخت بوده است و مستندسازان کشورمان در چند مقطع مختلف بدان پرداختند. 

ترورهای شخصیت‌های برجسته انقلاب اسلامی توسط منافقین در سال‌های ابتدایی پیروزی جمهوری اسلامی و به ویژه دهه 1360 اولین مقطعی بود که پای ترور را به جمهوری اسلامی باز کرد. افرادی نظیر شهید رجایی، شهید بهشتی، شهید مرتضی مطهری و ... از جمله چهره‌های مهمی بودند که به این شیوه به شهادت رسیدند. ساخت مستند از این حوادث نیز همواره یکی از سوژه‌های جذاب و رازآلود برای مستندسازان بوده و مخاطبان زیادی را پای مستندهایی که با این مضمون ساخته‌اند، نشانده است. در بین مستندهایی که با این مضمون ساخته شده‌اند می‌توان به مستندهایی نظیر «سازمان»، «ترور سرچشمه»، «آقای دادستان» و ... اشاره کرد. 

در تاریخ انقلاب اسلامی، برهه دیگری نیز موضوع ترور مهم شده است؛ دستیابی کشورمان به انرژی هسته‌ای در دهه 1380 به قدری مهم بود تا دستگاه‌های امنیتی آمریکا و اسرائیل متخصص‌ترین نیروهای خود را برای ترور دانشمندان هسته‌ای ایرانی مأمور کنند. شهیدان شهریاری، رضایی‌نژاد، علیمحمدی، احمدی‌روشن و اخیراً شهید محسن فخری‌زاده از جمله دانشمندان کشورمان‌اند که به همین شیوه به شهادت رسیدند. البته در پرداخت سینمایی به این حوادث، طبیعتا محدودیت‌های بیشتری وجود دارد و آثار کمتری ساخته شده است اما در بین مستندهایی که با این سوژه تولید شده است، می‌توان به «میراث مجید»، «استاد»، «تولدت مبارک»، «بابا آمد» و ... اشاره کرد. 

در زیر مروری بر آثاری داریم که در ژانر مستند ترور ساخته شده‌اند: 

«سازمان» ماجرایی هولناک از دل منافقین

احتمالاً اگر کسی بخواهد با سازمان مجاهدین آشنا شود، اولین پیشنهاد به او دیدن فیلم مستند 80 دقیقه‌ای به نام «سازمان» است؛ مستندی که به زبان ساده این گروهک تروریستی را معرفی کرده و فعالیت‌های او در 4 دهه پس از پیروزی انقلاب را شرح می‌دهد. 

این مستند به بررسی بخشی از تاریخچه سازمان مجاهدین خلق، از تأسیس تا تغییر ایدئولوژی و ورود به فاز مسلحانه در سال 1360 می‌پردازد و جزئیات ترورهای مخوف منافقین در دهه 1360 را مورد واکاوی قرار می‌دهد. افشای پشت پرده ارتباط ابوالحسن بنی‌صدر با سازمان مجاهدین خلق، از جمله مباحث مهمی است که در این مستند مورد بررسی قرار می‌گیرد. 

مستند «سازمان» به تهیه‌کنندگی مهدی رمضانی و کارگردانی محمدرضا هراتی در مؤسسه فرهنگی هنری مرکز اسناد انقلاب اسلامی تولید شده است. 

«ترور سرچشمه» و مستندسازی کارگردان معروف

محمدحسین مهدویان با ساخت مستند «آخرین روزهای زمستان» نام خود را بر سر زبان‌ها انداخت و پس از آن با ساخت فیلم سینمایی متفاوتی درباره شهید متوسلیان وارد عرصه سینمایی شد. او پس از «ایستاده در غبار»، دو اثر سینمایی دیگر نیز ساخت تا حضورش در سینمای داستانی به عنوان کارگردان خیلی سریع تثبیت شود. البته مهدویان در لابه‌لای ساخت فیلم‌های سینمایی از مستندسازی نیز غافل نشد و با تحقیق و پژوهشی گسترده، مستند «ترور سرچشمه» را راهی جشنواره سینماحقیقت کرد. 

این مستند بلند سینمایی اگرچه مورد بی‌مهری داوران جشنواره قرار گرفت اما از نظر شیوه ساخت و تحقیق و پژوهش اثری متفاوت با دیگر مستندهایی در ژانر ترور بود. مهدویان در مستند «ترور سرچشمه» به بررسی ابعاد، آثار و چرایی انفجار دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی در تیرماه سال 1360 که منجر به شهادت دکتر بهشتی و تعدادی از مسئولان ارشد کشور شد پرداخته و از زبان مطلعان بخش‌هایی از ناگفته‌های تاریخ معاصر کشور را بیان می‌کند.

این فیلم در کنار پرداخت به شخصیت متفاوت شهید بهشتی، در مقام یک جستجوگر سراغ چهره‌های مختلف رفته و با نشاندن آنان در اتاقی که بی‌شباهت به اتاق‌های بازجویی نیست، با آنان مصاحبه می‌کند. نمایش تصاویر آرشیوی جدید و کمتر دیده‌شده از انفجار دفتر حزب جمهوری اسلامی یکی از مزیت‌های این مستند به شمار می‌رود. 

کینه دو دهه‌‌ای سازمان مجاهدین از آقای دادستان

مستند آقای دادستان به کارگردانی محسن اسلام‌زاده یکی دیگر از مستندهایی است که در آن موضوع ترور مورد بررسی قرار گرفته است؛ این فیلم مستند روایتی از زندگی و فعالیت چند دهه‌ای شهید اسدالله لاجوردی است؛ او که دادستان انقلاب تهران در دهه 1360 بود، در سال 1377 در حجره‌ای در بازار تهران توسط سازمان مجاهدین خلق ترور شد. 

اسلام‌زاده در این فیلم مستند فعالیت‌های شهید لاجوردی را با دقت خاصی مورد واکاوی قرار داده و حتی از بی‌مهری‌هایی سخن گفته است که به لاجوردی روا داشته شد. در این فیلم مستند می‌بینیم که شهید لاجوردی در دهه 1360 برخورد بسیار قاطعی با سازمان مجاهدین خلق که سودای مسلح‌شدن و ایجاد جنگ داخلی در کشور را داشتند، داشت و همین موضوع عاملی شد تا کینه لاجوردی سال‌ها در دلشان باشد. همچنین شهید لاجوردی در دوران ریاست خود بر زندان اوین اقدامات بسیار مؤثری انجام داد. 

مستند آقای دادستان در جشنواره سینما حقیقت به نمایش درآمد و پس از آن برای اولین بار در برنامه تلویزیونی «به اضافه مستند» روی آنتن شبکه مستند رفت. 

«یک روز به‌خصوص» به روایت کارگردان جوان

مستند «یک روز به خصوص» به کارگردانی میکائیل دیانی و تهیه شده در بسیج صدا و سیما، یکی دیگر از مستندهایی با موضوع ترور است. 

این مستند به مخاطبان نشان می‌دهد که در کوران بحث‌های سیاسی بین اعضای حزب جمهوری اسلامی در مجلس شورای اسلامی و بنی‌صدر خبری مردم را شوکه می‌کند؛ آیت الله سیدعلی خامنه‌ای در مسجد ابوذر تهران ترور می‌شود، این مستند داستان اتفاقات آن روز به خصوص را از زبان شاهدان عینی برایمان روایت می‌کند.

مستندهایی از دانشمندان هسته‌ای؛ از «استاد» تا «میراث مجید»

مجید شهریاری، استاد دانشگاه شهید بهشتی، فیزیک‌دان و دانشمند هسته‌ای کشورمان است که در تاریخ 8 آذر 1389 توسط عناصر کوردل منافقین به شهادت رسید. 

او با کسب رتبه 2 در سال 1363 در آزمون ورودی دانشگاه صنعتی امیرکبیر در رشته مهندسی الکترونیک پذیرفته شد، سپس در سال 1367 باکسب رتبه اول در آزمون کارشناسی ارشد به رشته مهندسی هسته‌ای در دانشگاه صنعتی شریف رفت و در نهایت در سال 1377 موفق شد دکترای خود را در رشته علوم و تکنولوژی فناوری هسته‌ای از دانشگاه امیرکبیر دریافت کند. این چهره برجسته علمی کشورمان در سال 1385 دانشکده مهندسی هسته‌ای دانشگاه شهید بهشتی را به عنوان قطب تکنولوژی هسته‌ای در ایران راه‌اندازی کرد و خودش نیز به عنوان عضو هیئت علمی در این دانشکده مشغول به کار شد. 

مستند «میراث مجید» روایتی از زندگی این دانشمند هسته‌ای کشورمان است که به کارگردانی مصطفی آتش‌مرد و تهیه‌کنندگی مهدی مطهر تولید شده است. 

مستند «استاد»، دیگر فیلمی است که با محوریت دانشمندان هسته‌ای کشورمان ساخته شده است. این فیلم مستند زندگی شهید مسعود علیمحمدی از زبان همسر و دوستانش است که به کارگردانی محمدحسین حقیقی ساخته شده است. 

شهید مسعود علیمحمدی، از نخستین دانشجویان دوره دکترای فیزیک در داخل ایران بود و اولین کسی است که در ایران دکترای خود را در فیزیک دریافت کرده است. او در روز 22 دی‌ماه سال 1388 به شهادت رسید. 

زندگی شهید احمدی‌روشن، دیگر دانشمند هسته‌ای کشورمان نیز در مستند «تولدت مبارک» به تصویر کشیده شده است. این دانشمند جوان کشورمان در 21 دی‌ماه سال 1390 به درجه رفیع شهادت نائل آمد. 

حال پس از شهادت شهید محسن فخری‌زاده که خود به نوعی سرچشمه تکنولوژی هسته‌ای برای کشورمان به شمار می‌رفت، همه منتظر مستندی درخور شأن و منزلت آن شهید بزرگواراند. بدون شک محدودیت‌هایی در نام بردن از فعالیت‌ها و شاگردان ایشان وجود دارد، اما به نظر می‌رسد که می‌توان با ساخت آثاری از خدمات بی‌پایان شهید فخری‌زاده، مردم کشورمان را نسبت به ابعاد فعالیتی ایشان بیشتر آگاه کرد.